Prang Acèh - Portugéh

Prang Acèh - Portugéh
Tarèh	1519–1639
Teumpat keujadian	Sumatra, the Seumeunanjông Meulayu, Seulat Malaka.

Prang Acèh - Portugéh nakeuh prang antara militè Acèh ngon bangsa Portugéh nyang na di Meulaka, Seumeunanjông Meulayu. Karu antara bandua keurajeuën nyan na meupadum boh tunjak nibak thôn 1519 sampoe 1639. Lam karu meuplôh thôn nyan bangsa Portugéh jibantu atawa meurumpok beunantu nibak padum-padumboh keurajeuën Meulayu nyang na di Seulat Malaka, nibak masa nyan Acèh nyang geubantu lé Keurajeuën Turuki Utsmani meuheut that keuneuk peuluah keurajeuën u mandum wilayah Seulat Malaka.

Nibak masa keurajeuën Iskandar Muda, Portugéh ngon ubéna keurajeuën Meulayu nyang na di seumeunanjông ngon di pulo Sumatra ka meusikutu keu peutheun bèk sampoe meuhasé nanggroe Meulayu nyan geukuasa lé Acèh.

Tarèh awai

Nibak abad 15, na lhèe boh keurajeuën nyang that peunténg di ujông barôh pulo Sumatra. Keurajeuën Pasè nibak akhé abad 13, nyang geumat keundali rab mandum bhaih meuniaga di seulat Malaka, keurajeuën Pasè ka seungap meuseubab hana piyôh karu lam keurajeuën nyan nibak awai abad 16. Keurajeuën peunténg keudua Pidie nyang meusyeuhu ngon hasé lada, keurajeuën nyoe jeuet keu sikutu Portugéh nibak thôn 1509. Nyang keu lhèe Daya, nyang jeuet keu teumpat jimeuduek atawa teumpat peuniyôh bangsa Portugéh di panté barat pulo Sumatra.

Thôn 1496 keurajeuën Acèh geupuga lé Sôleutan Ali Mughayat Syah nibak tapak keurajeuën Lamuri, hana trép lé Ali Mughayat Syah ka geupeusaho Daya, Pidie ngon padum-padum boh keurajeuën ubit nyang laén. Bak thôn 1524 Pasè pih ka meuhasé geupeusapat lam keurajeuën Acèh. Ngon meusapat ubéna wilayah nyan ka jeuet Acèh nyan meutamah kong lom angkatan prang seureuta meutamah maju lam bhaih meuniaga lada nyang jeuet keu hasé bumoe nyan that peuntèng nibak masa nyan. Ngon lagèe nyan laju sigra keurajeuën Acèh jeuet keu musôh keu bangsa Portugéh nyang teungoh jiôseuha keuneuk kuasa ekonomi lada di pulo Sumatra.

Thôn 1511, gubernur Portugéh di India Afonso de Albuquerque ka jireubôt Meulaka, saboh banda ekonomi peuntèng di seumeunanjông Meulayu. Banda Meulaka bak watèe nyan jeuet keu banda nyang that ramèe geukunjông lé ureueng meuniaga dari Cina, India, Eropa ngon Arab. Meuseubab Meulaka nyan ka jikuasa lé Portugéh, saboh bangsa kaphé, dum ureueng Islam lheueh nyan ka hana geupiyôh lé u Meulaka. Geulantoe Meulaka, dum ureueng Islam ka geumeuniaga u Banda Acèh. Nyankeuh seubab lé Portugéh hana seunang jih meunyo ngon seubab meubeudoh Acèh jeuet keu hana meurasa neuduek bangsa Portugéh di Meulaka.

Meunan cit bangsa Acèh, hana piyôh neukalon syèdara neuh di tanoh Meulayu nyang bak watèe nyan ka lam jaroe kaphé. Lam bhaih lawan bangsa Portugéh nyan Acèh sabé meurumpok beunantu nibak keurajeuën Islam nyang na di Turuki seureuta keurajeuën Islam nyang na di Jawa. Meuhat padum-padum boh keurajeuën Meulayu hana galak jih keu Acèh, saweueb teumakôt bangsa meulayu nyan keu geukuasa peunoh nanggroe awaknya lé keurajeuën Acèh.

Masa karu

Karu phôn 1519

Punca phôn karu nyan na nibak thôn 1519, lam saboh keujadian na kapai Portugéh nyang jiba lé Gaspar de Costa gadoh toe ngon Acèh. Kapai nyan ka geuprang lé ureueng Acèh, ngon mandum ureueng lam kapai ka geupeumaté, nakhuda kapai nyang nanjih Gaspar ka geudrop ngon lheueh nyang jiteubôh lé Portugéh. Hana trép leungka saboh kapai nyang laén nyang jiba lé Joano de Lima nyang jilhom saôh lam wilayah laôt Acèh ka geuprang cit lé ureueng Acèh. Mandum aneuk kapai ngon nakhuda kapai keudua nyan hana nyang seulamat meusidroe pih^[1] In 1520, Lam karu bak thôn 1520 ureueng Acèh ka geureubôt gampông bangsa Portugéh nyang na di dairah Daya.^[2]. Ngon keujadian nyan jeuet keu dali bagi Portugéh jipeugah keurajeuë Acèh ka geumita cungkhèk ngon bangsa Portugéh nyan^[3].

Prang thôn 1521

Nibak thôn 1521, 6 boh kapai Portugéh nyang jipawang lé Jorge de Brito jibungka dari Goa ngon jipiyôh di Banda Acèh. Disinan meurumpok ngon 9 droe bangsa Portugéh nyang karam di laôt Acèh. Ureueng karam nyan jimeungadu bak de Brito, jipeugah droe ka geuprang lé sôleutan Acèh sampoe kapai awak nyan karam^[4]. Ban jideungo haba nyan, de Brito ka jilakèe bak sôleutan beu geupulang atra bangsa Portugéh, nyang meulakèe nyan hana geupeureumeun lé sôleutan, de Brito ngon awak Portugéh nyang laén ka jirampok saboh meuseujid nyang rab ngon kuta. Awak nyan jipeukaru cit saboh gampông nyang na disinan, ngon seubab nyan ka geubalah buet awak nyan lé teuntra Acèh. Lam keujadian nyan leubéh 50 droe bangsa Portugéh nyang meuhasé geupeumaté^[5].

Prang di Pidie

Thôn 1522 Sôleutan Ali Mughayat Syah geujak reubôt keurajeuën Pidie nyang nibak masa nyan jeuet keu sikutu Portugéh. Sôleutan Pidie meuhasé geuplueng u Pasè, ngon geumeulakèe bantu meulindông bak saboh kuta atra Portugéh nyang na disinan. Lé Kapiten kuta laju jikirém Manuel Henriques ngon 80 droe teuntra Portugéh jibantu lé 200 lamiet u Pidie rot laôt, sôleutan ngon 1000 droe ureueng ngon 15 boh gajah geujak rot darat. Lam keujadian nyan teuntra Acèh meuhasé geupeumaté 35 droe bangsa Portugéh, dumna Portugéh nyang mantong seulamat ka jigisa u Pasè seureuta jipeugah awak nyan ka rôh lam tipèe sôleutan Pidie^[6].

Prang meureubôt Pasè thôn 1523 - 1524

Nibak thôn 1523 lé keurajeuën Acèh ka geuba saboh angkatan prang keuneuk jak reubôt Pasè. Saboh keurajeuën awai nyang mat keundali di seulat Malaka jinoe ka meusikutu ngon musôh Acèh, ngon seubab Pasè nyan kréh kroh sabé lam keurajeuën kajeuet keu saboh keurajeuën nyang leumoh. Prang meureubôt Pasè lé keurajeuën Acèh deungon kri geutôp wilayah Pasè lé pasukan Acèh lam watèe nyang trép, lam neutôp nyan keubit ramèe keuereubeun ureueng Pasè atawa teuntra Portugéh nyang abéh umu.^[7]. Beunileueng teuntra Portugéh di Pasè na 350 droe, le nibak teuntra nyan ka cidra ngon sakét bak peutheun Pasè. Meuseubab hana kuasa keu lawan Acèh lé teuntra Portugéh dudoe jibungka dari wilayah Pasè^[7]^[8].

Prang di laôt Aceh thôn 1528

Nibak thôn 1527 na saboh tunjak teuk karu Acèh - Portugéh. Lam keujadian nyan sidroe panglima laôt Portugéh Francisco de Mello teungoh jikeumirém ngon kapai meuseunyata u Goa. Lam laôt kapai Portugéh nyan ka meurumpok ngon kapai haji ureueng Acèh nyang lam meujak woe dari Meukah u Banda Acèh. Lam kapai Acèh na 300 droe bangsa Acèh seureuta 40 droe bangsa Arab^[9]. Kapai de Mello bak watèe nyan ka jitimbak meuriam u ateueh kapai Acèh sampoe karam, hana nyang seulamat ureueng Acèh ngon Arab lam keujadian nyan, saweueb nyang hana abéh umu pih jidrop ngon laju jipoh maté lé Portugéh nyan^[9]. Meuseubab nyan keurajeuen Acèh geumita cara keuneuk tueng bila di laôt, dudoe meurumpok keuh saboh kapai Portugéh nyang meuhasé geudrop lé teuntra laôt Acèh.

Prang di Acèh thôn 1529

Lam ôseuha keuneuk piyôh meumusôh ngon Acèh, bak thôn 1529 lé gubernur Portugéh di Meulaka ka jikirèm saboh kapai utôsan meuniaga ukeue Sôleutan Acèh. Hana jeuôh lom jibungka kapai Portugéh nyan ka geuseutot lé nyang hana meunè teuka ngon hasé meureubôt kapai ngon geudrop mandum ureueng Portugéh ngon Meulayu nyang na lam kapai utôsan. Lam haba nyang jiteurimong lé gubernur Meulaka, kapai utôsan nyan ka gadoh seubab karam lam laôt^[10].

Lé Sôleutan Aceh ka geulakèe lom saboh utôsan Portugéh keu geulantoe utôsan awai. Gubernur Meulaka jikirém teuk saboh kapai raya nyang jimat keumudoe lé Manuel Pacheco lam kapai na padum droe ureueng syèedaga bangsa Portugéh. Bak watèe keuneuk lhom saôh di Banda Acèh kapai Portugéh laju geupagap lé kapai Acèh lam jumeulah nyang le. Manuel nakhuda kapai Portugéh maté keunong timbak, kapai nyan geudrop ngon mandum ureueng Portugéh asoe kapai geureubôt lé teuntra laôt Acèh^[10].

Prang Meulaka thôn 1537

Phônthat Acèh geujak prang neuduek Portugéh di Meulaka bak buleuen sikureung thôn 1537. Angkatan laôt Acèh ka geuparèntah langsông lé Sôleutan Alauddin al-Kahar. Lam prang nyoe na jumeulah 3000 droe teuntra Acèh nyang bungka u Meulaka, trôh di Meulaka bak saboh malam ngon laju geupeuhancô kuta Portugéh nyang na di pasi. Lheueh dua uroe dua malam geumuprang teuntra Acèh meuhasé cit jitiyeuep u laôt lé Portugéh, ngon jumeulah rugoe keureubeun nyawong tentra Acèh na 500 droe^[11]^[12].

Prang kuala Perlis thôn 1547

Ôseuha keurajeuën Acèh keuneuk reubôt Meulaka bak thôn 1547 lam saboh prang di kuala krueng Perlis toe pulo Langkawi, lam prang nyan teuntra Acèh geuparèntah lé raja Pidie^[13]. Armada kapai Acèh na jumeulah 60 boh kapai ngon 5000 droe teuntra, 300 droe ulèe balang geutamah lom na 80 droe teuntra Janissary dari keurajeën Turuki Utsmani. Phôn geutrôn janissary nyan u darat di Kuala Perlis ka meuhasé jipagap ngon jiparôh lé Portugéh^[13]^[14]. Seuningoh jih lé Portugéh ka jipeusaho ubéna kapai nyang bak mieng kuala Perlis nyan ngon jijak seurang dumna kapai Acèh nyang teungoh lam ôseuha keuneuk lhom saôh lam krueng Perlis, ngon armada kapai Portugéh bak watèe nyan ka meuhasé jipeutheun droe nibak geuprang lé armada Acèh. Lheueh geumuprang sampoe uroe nam buleuen duablah, mandum pasukan Acèh ka jipeuhancô lé Portugéh ngon na nyang ka jidrop. Sôleutan Perlis dudoe ka geupeujôk keurajeuën Perlis jeuet keu nanggroe nyang meusikutu ngon Portugéh^[13].

Prang laôt Qisyin thôn 1561

Nibak buleuen lhèe atawa buleuen peuet thôn 1561, saboh kapai raya dari Acèh ngon 50 boh meuriam rayek, ureueng lam kapai na jumeulah 500 droe bangsa Acèh ngon dum bangsa Turuki, Arab ngon Habsyi. Kapai nyan ka jipagap lé dua boh galleon Portugéh toe ngon panté Qisyin Yaman. 3 boh kapai nibak keuerajeuën nyang meumusôh nyan ka geumeuprang phôn beungoh sampoe malam. Lam keujadian nyan mandum kapai ka tutông sampoe bandua boh kapai Portugéh meuhasé geupeuhancô lé kapai Acèh ngon karam lam laôt, hana meudum jumeulah keuereubeuen nyawong lam keujadian nyan.

Seuningoh jih saboh kapai Acèh nyang teungoh neuba lada teuka keunan ngon jikalon lé kapai Portugéh nyan laén. Ngon sigra Portugéh jitiyeuep kapai Acèh nyang ka geupeusiblah droe sampoe malam^[15]. Dudoe dua boh kapai Acèh geupyiôh di banda Aden^[16].

Prang Meulaka thôn 1568

Sôleutan Alauddin dari Acèh ka geujak prang Portugéh di Meulaka bak thôn 1598. Lam prang nyan Acèh ka geuteurimong bacut beunantu seunyata meuriam nibak keurajeuën Turki Utsmani. Hana le jeuet geubantu lé Utsmani, meuseubab nibak thôn nyan Utsmani pih teungoh geujak muprang u Siprus ngon teungoh na kréh kroh cit di Aden, Yaman. Teuntra sôleutan Acèh na 15.000 droe meutamah na lam jumeulah le teuntra Turki nyang geujak ngon kapai galai panyang^[17]^[18]^[19]^[20]. Lam prang nyan banda Meulaka meuhasé jipeutheun lé Portugéh ngon beunantu nibak sôleutan Johor^[17].

Prang di laôt Acèh thôn 1569

Saboh kapai kerakah atawa carrack ngon saboh teuk kapai galai meuseunyata ata Portugéh ka jimuprang ngon armada laôt Acèh nyang keuneuk bungka u Meulaka nibak thôn 1569. Keujadian prang nyoe na di laôt Acèh, ngon hasè nibak keujadian nyan, keurajeuën Acèh ka rugoe dum kapai nyang meuhasé jipeuhancô lé Portugéh. Reuncana Sôleutan Acèh hana jadèh geubungka u Meulaka ngon seubab nyan^[21]^[22].

Prang Kuta Famosa thôn 1570

Keurajeuën Acèh hana geupiyôh bak geuprang Portugéh di Meulaka. Lam buleuen siblah thôn 1570, na 100 boh kapai dari Acèh meujak prang Kuta Famosa di pasi Seulat Meulaka. Lam prang nyang Portugéh sigo teuk meuhasé jipeutheun kuta awaknyan. Le that keuereubeuen kapai seureuta nyawong teuntra Acèh, rôh lam kawan nyang syahid lam keujadian prang nyan sidroe pangiran dari Acèh^[23].

Prang Meulaka thôn 1573

Portugéh di Meulaka karab meuhasé geupeuhancô lé armada laôt Acèh bak buleuen siplôh thôn 1573. Lam prang nyan armada Acèh ka geubantu lé Ratu Kalinyamat dari Jepara ngon beunantu nibak wangsa Qutb Shahi dari India Seulatan^[24]. Keu meujak prang Meulaka, Acèh ngon sikutu mandum geupeusapat 129 boh kapai ngon 7.000 droe teuntra^[25].

Bak 13 uroe buleuen siplôh, saboh kuta Portugéh nyang na di pasi seulatan Meulaka ka geupeuhancô lé teuntra Acèh. Teungoh meubura apui tutông kuta disinan lam tiba-tiba jitrôn keuh ujeun ngon angèn raya, meusampoe seungap apui ngon jeuet keu tamah pueh bak teuntra Acèh geupeuabéh banmandum ureueng Portugéh nyang karab talô nyan. Panglima Acèh dudoe geucuba ubah cara ngon geupeudong kuta nibak binèh krueng Muar, meukeuseud peuneudong kuta nyan geumeutôp banda Meulaka nibak peue mantong beunantu nyang jeuet jipeutamong tamong u dalam banda. Meuhat lagèe nyan pih han cit jipiyôh bak jimeulawan, saban sabé kuta Acèh di krueng Muar jiprang ngon padum boh kapai Portugéh nyang teuka di laôt^[26]. Beuthat pih na meuriam Turki lam kapai ngon lam kuta teutap han asé cit bak geupeutalô Portugéh deungon cara meunan, seubab kureueng that teuntra Acèh nyang meuphôm keu taktik prang artileri nibak masa nyan. Lam ôseuha meutôp banda nyan, saboh kapai paléng rayek nyang geuba lé teuntra Acèh kajidrop lé Portugéh^[26]. Geukalon meunan keujadian laju rhôt seumangat ubéna teuntra lam kapai nyang laén, lheueh nyan ka geusipreuek droe keudéh keunoe peutheun kapai bah bèk sampoe keunong drop bak musôh. Ngon cara nyan keuh Acèh geusurôt nibak prang nyan ngon geugisa lom u Acèh.

Prang Meulaka thôn 1575

Lheueh Meulaka geutôp lé Acèh bak ujông thôn 1573 sampoe awai thôn 1574. Kuta Portugéh di Meulaka ka jipeubiyeue hana lé jipeurati lé Portugéh ngon sikutu Meulayu jih. Thôn 1575 teuntra Portugéh nyang neuduek di Meulaka ka hana lé peunajôh ngon ubat beudé pih karab abéh. Bak uroe keunelheueh buleuen sa thôn 1575, saboh armada kapai laôt Acèh teuka lom keunan meujak tôp Meulaka. Kapai Acèh meuhasé geupeutalô ubéna kapai Portugéh, geupeumaté 75 droe musôh ngon geudrop 40 droe Portugéh, cit 5 droe nyang asé jipeuseulamat droe ngon jilangue krueng^[27].

Teuntra laôt Acèh meuhasé geuteungoh u darat, na tujôh blah uroe di darat ngon sabé lam geutakôt na taron Portugéh nyang jeuet keu bahya. Lam han leupah geureubôt kuta Malaka nyan 'oh lhueh nyan geutrôn lom u laôt ngon mandum geugisa teuma keudéh u Acèh.

Prang Johor thôn 1577

Dua thôn lheueh geuprang Portugéh di Meulaka, bak 1 uroe buleuen sa thôn 1577. Di laôt Johor ka jeuet prang antara Portugèh ngon armada laôt Acèh 150 boh kapai ngon 10.000 droe teuntra nyang geupimpén lé Sôleutan Ali Ri'ayat Syah I. Lam karu di Johor nyan 1.600 droe teuntra Acèh ka jidrop lé Portugéh. Ngon seubab nyan, Sôleutan laju geupuwoe lom teuntra ngon mandum kapai u Acèh^[28].

Prang Meulaka thôn 1582

Armada laôt Acèh sigo teuek geujak prang Meulaka nibak thôn 1582. Ngon 150 boh kapai, teuntra Acèh ka geuragap dua boh kapai Portugéh nyang na lam krueng. Phôn geutimbak kapai nyan ngon meuriam, ban geukalon hana jeuet keu reuloh kapai nyan, teuma geu tôt ngon apui, lé Portugéh kapai nyang ka tutông nyan jitulak u kapai Acèh ngon tujuan beututông cit kapai Acèh nyang saban na lam krueng. Dudoe na saboh galiông Portugéh nakhudajih Nuno Monteiro ngon 50 droe teuntra ka dijak peurôh droe lam karu nyan, bak watèe Portugéh nyan keuneuk rhak lam kapai Acèh, ngon sigra geuplèe minyeuk lé teuntra Acèh sira geutimbak ngon meuriam apui. Ngon seubabnyan tutông keuh galiông nyan, maté mandum Portugéh nyang na lam kapai nyan. Meunan lheueh nyan teuntra Acèh hana geupiyôh cit di Meulaka, kapai Acèh mandum geusurôt droe nibak peupanyang karu saweueb tujuan utama Acèh jan nyan cit keumeujak muprang u Johor^[29].

Prang Acèh thôn 1606

Nibak thôn 1606, raja muda Portugéh di India Dom Martim Afonso de Castro ka jipeuna saboh ekspedisi militè keumeujak muprang ngon VOC (Beulanda) nyang ban meubeudoh di Asia Teunggara, lam prang nyan nyatajih Portugéh jimita karu cit ngon keurajeuën Acéh nyang watèe nyan teungoh meusahbat ngon VOC.

Bak watèe Dom Martin na di laôt Acèh, raja muda Portugéh nyan ka jipeuteungoh mandum teuntrajih keumeujak prang Banda Acèh. Ôseuha Portugéh nyan ka geubalah lé ureueng Acèh nyang peutheun Banda nibak jicok lé musôh. Nibak watèe nyan teuka haba dari Meulaka, meuhat Beulanda nibak watèe nyang saban ka jitôp kuta Portugéh di Meulaka. Hana trép jipeutheun droe di Acèh, mandum teuntra Portugéh jiparèntah lé raja muda keu jibungka mandum u Meulaka^[30].

Prang krueng Meulaka thôn 1615

Thôn 1615, Sôleutan Iskandar Muda meuhasé geujak prang Johor. Iskndar Muda watèe nyan geupimpén saboh armada laôt nyang that rayek, 40.000 droe teuntra ngon 500 boh kapai^[31]. Sira neugisa pasukan prang nyan u Acèh, lé Sôleutan ka neupiyôh di Meulaka ngon meukeusud keuneuk prang Portugéh. Lam seunurat tarèh, prang nibak thôn nyan jeuet keu prang nyang paléng brat bandéng ngon mandum prang Portugéh di Asia Teunggara^[31]. Acèh mantong hanjeuet cit geupeuhancô neuduek Portugéh di Meulaka nyan, ramèe that keuereubeuen nyawong teuntra Acèh nyang jeuet keu seubab dudoe lé Iskandar Muda neusurôt teuma ngon laju neugisa u Acèh^[31]^[32].

Prang Pirak thôn 1620

Acèh geupeutalô Keurajeuën Pirak bak thôn 1620. Seuleusoe nibak prang ngon Pirak, lakseumana Acèh ka geukirém 20 boh kapai u Meulaka. Seugohlom 20 boh kapai nyan jeuet geupeurap bak kuta Portugéh, ka jithèe lé Portugéh bahya nyang ka geuba lé teuntra Acèh lam laôt Meulaka. Meunan ka leumah rahsia teuntra Acèh ngon sigra geusurôt teuma dari Meulaka.

Bak watèe nyan teuntra Acèh ka geukalon di Meulaka, na 4 boh kapai raya atra Portugéh nyang jeuet keu tanda Portugéh ka sép seunyata keu meujak peutheun kuta nibak geuprang lé Acèh. Iskandar Muda dudoe geulakèe beunantu nibak Beulanda beujiprang kapai Portugéh nyan lé Beulanda, keu balaih jasa Beulanda nyan, Acèh geupeupanyang kontrak meuniaga Beulanda di banda Tiku.

Lheueh trôh haba bhaih Acèh ka geupeutalô Pirak lé Portugéh jikirém 9 boh kapai u Pirak, meukeusud meujak luem armada Acèh ngon meujak kawai kapai niaga Portugéh nyang bak haba teungoh keumeung tamong u Seulat Malaka.

Referensi

^ Amirul Hadi, p. 53
^ Amirul Hadi, p. 54
^ Dien Majid, Catatan pinggir sejarah Aceh, perdagangan, diplomasi, dan perjuangan rakyat, p. 36 [1]
^ Mark Dion, Sumatra through Portuguese eyes: excerpts from Joao de Barros Decadas de Asia, p. 156 - 158
^ Dion, pp. 160-161
^ William Marsden, The History of Sumatra, pp. 417–8
^ ^a ^b William Marsden, The History of Sumatra, pp. 420-422.
^ Danvers, Frederick Charles, The Portuguese In India Vol.1, pp. 356–357
^ ^a ^b William Marsden, The History of Sumatra, pp. 423–4.
^ ^a ^b William Marsden, p. 426
^ Amirul Hadi, p. 56
^ William Marsden, p. 428
^ ^a ^b ^c Saturnino Monteiro (1992): Batalhas e Combates da Marinha Portuguesa Volume III, pp. 95–103.
^ Frederick Charles Danvers, (1894) The Portuguese in India: A.D. 1481–1571, W.H. Allen & Company, limited, Volume I p. 481.
^ C. R. Boxer, A Note on Portuguese Reactions to the Revival of the Red Sea Spice Trade and the Rise of Atjeh, 1540-1600, p. 418 [2]
^ R. B. Serjeant: The Portuguese Off the South Arabian Coast. Hadrami Chronicles, 1974, Oxford University Press, p. 110
^ ^a ^b "In 1568 Sultan Alaal-Din of Acheh assembled a huge fleet, with 15000 troops and Turkish mercenaries, and besieged Malacca. Aided by Johore, Dom Leonis Pereira drove off the siege, but Achinese attacks continued for many years." in Dictionary of Battles and Sieges by Tony Jaques [1] p.620
^ Of fortresses and galleys Pierre-Yves Mandrin
^ Tony Jaques (1 January 2007). Dictionary of Battles and Sieges: F-O. Greenwood Publishing Group. pp. 620–. ISBN 978-0-313-33538-9
^ J. M. Barwise; Nicholas J. White (2002). A Traveller's History of Southeast Asia. Interlink Books. pp. 110–. ISBN 978-1-56656-439-7
^ Diogo do Couto (1673) Da Ásia, Decade VIII, chapter XXX
^ Armando de Saturnino Monteiro (1992), Portuguese Sea Battles - Volume III - From Brazil to Japan 1539–1579 pp 315-317
^ Monteiro, Saturnino (2011). Portuguese Sea Battles, Volume III - From Brazil to Japan, 1539–1579. pp. 327–330. ISBN 9789899683631
^ Lemos, Jorge de (1585). História dos Cercos de Malaca. Lisbon: Biblioteca Nacional. P. 38.
^ Monteiro, Saturnino (2011). Portuguese Sea Battles, Volume III - From Brazil to Japan, 1539–1579. ISBN 9789899683631. P. 386.
^ ^a ^b Monteiro, Saturnino (2011). Portuguese Sea Battles, Volume III - From Brazil to Japan, 1539–1579. ISBN 9789899683631. P. 386-390.
^ Amirul Hadi, p. 62
^ Amirul Hadi, p. 63
^ Frederick Charles Danvers, Vol II, p. 47
^ William Marsden, The History of Sumatra, p. 438.
^ ^a ^b ^c Saturnino Monteiro (1992): Batalhas e Combates da Marinha Portuguesa volume V, Livrariu Sá da Costa Editora, pp. 193-199.
^ Clemens R. Markham: Ocean Highways, The Geographical Review, 1874, p. 181.

[1] Amirul Hadi, p. 53

[2] Amirul Hadi, p. 54

[3] Dien Majid, Catatan pinggir sejarah Aceh, perdagangan, diplomasi, dan perjuangan rakyat, p. 36 [1]

[4] Mark Dion, Sumatra through Portuguese eyes: excerpts from Joao de Barros Decadas de Asia, p. 156 - 158

[5] Dion, pp. 160-161

[marsden417-8-6] William Marsden, The History of Sumatra, pp. 417–8

[marsden420-422-7] William Marsden, The History of Sumatra, pp. 420-422.

[8] Danvers, Frederick Charles, The Portuguese In India Vol.1, pp. 356–357

[marsden-9] William Marsden, The History of Sumatra, pp. 423–4.

[William_Marsden,_p._426-10] William Marsden, p. 426

[11] Amirul Hadi, p. 56

[12] William Marsden, p. 428

[monteiro95-103-13] Saturnino Monteiro (1992): Batalhas e Combates da Marinha Portuguesa Volume III, pp. 95–103.

[14] Frederick Charles Danvers, (1894) The Portuguese in India: A.D. 1481–1571, W.H. Allen & Company, limited, Volume I p. 481.

[15] C. R. Boxer, A Note on Portuguese Reactions to the Revival of the Red Sea Spice Trade and the Rise of Atjeh, 1540-1600, p. 418 [2]

[16] R. B. Serjeant: The Portuguese Off the South Arabian Coast. Hadrami Chronicles, 1974, Oxford University Press, p. 110

[jaques-17] "In 1568 Sultan Alaal-Din of Acheh assembled a huge fleet, with 15000 troops and Turkish mercenaries, and besieged Malacca. Aided by Johore, Dom Leonis Pereira drove off the siege, but Achinese attacks continued for many years." in Dictionary of Battles and Sieges by Tony Jaques [1] p.620

[18] Of fortresses and galleys Pierre-Yves Mandrin

[19] Tony Jaques (1 January 2007). Dictionary of Battles and Sieges: F-O. Greenwood Publishing Group. pp. 620–. ISBN 978-0-313-33538-9

[20] J. M. Barwise; Nicholas J. White (2002). A Traveller's History of Southeast Asia. Interlink Books. pp. 110–. ISBN 978-1-56656-439-7

[coutoxxx-21] Diogo do Couto (1673) Da Ásia, Decade VIII, chapter XXX

[monteiro315-317-22] Armando de Saturnino Monteiro (1992), Portuguese Sea Battles - Volume III - From Brazil to Japan 1539–1579 pp 315-317

[23] Monteiro, Saturnino (2011). Portuguese Sea Battles, Volume III - From Brazil to Japan, 1539–1579. pp. 327–330. ISBN 9789899683631

[24] Lemos, Jorge de (1585). História dos Cercos de Malaca. Lisbon: Biblioteca Nacional. P. 38.

[25] Monteiro, Saturnino (2011). Portuguese Sea Battles, Volume III - From Brazil to Japan, 1539–1579. ISBN 9789899683631. P. 386.

[monteiro390-26] Monteiro, Saturnino (2011). Portuguese Sea Battles, Volume III - From Brazil to Japan, 1539–1579. ISBN 9789899683631. P. 386-390.

[27] Amirul Hadi, p. 62

[28] Amirul Hadi, p. 63

[29] Frederick Charles Danvers, Vol II, p. 47

[30] William Marsden, The History of Sumatra, p. 438.

[monteiro193-199-31] Saturnino Monteiro (1992): Batalhas e Combates da Marinha Portuguesa volume V, Livrariu Sá da Costa Editora, pp. 193-199.

[32] Clemens R. Markham: Ocean Highways, The Geographical Review, 1874, p. 181.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]