Ië beuna

Ië beuna nan keu saboh bakat raya nyang teuka di laôt. Di Acèh musibah ië beuna nyan meukeujadian bak 26 uroë buleuën 12 thôn 2004. Musibah nyan meukeujadian lheuëh Geumpa bumoë Laôt Hindia thôn 2004, seugolom nyan na cit musibah ië beuna di Acèh nyang keunong u wilayah pulo Simeuluë thôn 1908. Lam bahsa Simeuluë ië beuna nyan geukheun smong, salang lam bahsa Jeupang geukheun tsunami.

Asai mula teujadi ië beuna

Ië beuna jeuët nibak meumacam cara, jeuet nibak peuë mantong nyang jeuet keu kacho lam ië laôt nyang meugantoë jumeulah massa ië nyang rayek nibak biasajih. Runtôh nyang raya di meuyub laôt, nyang kayém takalon 'oh na geumpa teuga, nyan jeuet cit keu ië beuna. Watèe runtôh bumoë di meuyub laôt, muka ië laôt hana lé timang jiubah le lon nyang meugrak ngon meuiseuek ban sipanyang meuyub laôt.

Lheuëh nyan gaya gravitasi jihuë geulumbang ië beuna meuseubab ngon kacho phôn bak muka ië laôt. Na cit, beureutôih gunong meuapui lam laôt, meunyo teuga that teunaga yôh beureutôih nyan jeuet dicipta saboh teunaga meuteugon nyang jigantoë ruweuëng lam ië ngon laju jeuet keu ië beuna. Runtôh bumoë di darat jeuet cit keu ië beuna, 'oh watèe meugom runtôhan raya lam ië laôt nyang meukacho ië laôt nibak ateueh. Meunan pih kon lagèe ië beuna nyang jeuet nibak geumpa bumoë, ië beuna nyang jeuet nibak mekanisme non-seismik biasajih bagah gadoh ngon jareuëng that trôh u garéh panté nyang jeuôh nibak asai teuka ië.^[1]

Tanda ië beuna teuka

Ië beuna jeuet ta tanda meunyoe ta kalon ië la'ôt jisurôt, ngon lheueh nyan teuka geulumbang nyang meubida ngon geulumbang nyang biasajih jeuet nibak di pôt lé angén, atawa na geulumbang nyang le 'oh takalon dari binèh panté. Geulumbang nyang meuseubab ngon pôt angén nakeuh na cré watèe antara duwa geulumbang, watèe antara nyang nakeuh limong sampoë 20 detik ngon panyang geulumbang nyan na 100 sampoë 200 metè. Salang ië beuna na cré waatèe lam siplôh minèt sampoe duwa jeuëm ngon panyang geulumbang leubèh nibak 300 mil^[2].

Sistem peuingat awai

Le banda-banda nyang na di dai'rah pasifik, utama that di Jeupang ngon Hawaii nyang ka geupeugot sistem peuingat ië beuna ngon cara peuseulamat droë 'oh teuka musibah nyan. Musibah ië beuna nakeuh jeuet geubaca teunanda jih ngon meumacam institusi seismologi bak mandum wilayah di dônya. Ngon keujadian teuka ië beuna nyan jeuet geukalon ngon peukakaih nyang geubôh di meuyub la'ôt atawa di ateueh nyan, peukakaih nyan meuhubông teuma ngon satelit.

Peukakaih nyang geurakam teuneugon bumoë dimeuyub la'ôt saban-saban ngon nyang meu-apông di ateuëh ië la'ôt geupeunan bouy. Sistem nyoe phôn that geunguy di Hawaii bak thôn 1920. Dudoë geukeumang lom sistem nyang leubèh hayeuë lheuëh musibah ië beuna nyang brat that bak uroë 1 buleuën 4 thôn 1946 ngon uroë 23 buleuën 5 thôn 1960. Amirika Carékat geupeugot Pusat Peuthèe Ië beuna ( Pasific Tsunami Warning Center ) bak thôn 1949, bak thôn 1965 jaringan data nibak pusat nyan ka meuhubông ngon sistem peuingat internasional. d

Salah saboh sistem keu geuseudia peuingat awai ië beuna nakeuh, CREST Project, nyang geubôh di panté barat Amirika Carékat, Alaska ngon Hawaii lé USGS, NOAA, ngon Pacific Northwest Seismograph Network, seureuta lé lhèe boh jaringan seismik universitas.

Sistem peuingat ië beuna di Indônèsia

Lè peumeurèntah Indônèsia, ngon beunantu neugara-neugara la'én keu geukeumang cit Sistem peuingat ië beuna nyan disinoe. Nyang geupeunan (Indonesian Tsunami Early Warning System - InaTEWS). Sistem nyoe meupusat di Badan Meteorologi, Klimatologi, dan Geofisika (BMKG) di Jakarta. Sistem nyoë ka mungkén bagi BMKG jeuet geukirém tanda peuingat ië beuna meunyoë ka teujadi geumpa nyang mungkén jeuet keu punca musibah. Lam geukeumang nyan geurancana bak saboh uroe singoh sistem nyan jipeuteubiët kri 3 teuningkat tanda peuingat, mandum tanda nyang jipeuteubit nyan nakeuh paih ngon sistem Meudukông bak cok Peunutôh (Decision Support System - DSS). Sistem nyoe geurancang cit beujeuet jibri tanda paléng trép 5 minèt lheuëh teujadi geumpa. Sistem Peuingat Awai ië beuna nakeuh 4 bagoe: Èleumèe bhaih Bahaya ngon Resiko, Keunira, Peuingat, ngon Tindakan.

Ië beuna Acèh thôn 2004

Wilayah pasi barat Acèh, jitamong Banda Acèh, Calang, ngon Meulaboh, nakeuh da'irah nyang that brat keunong musibah nyan.^[3] Keunira kureubeuën nyawong lam keujadian musibah nyan nakeuh meumacam-macam, bak peuneugah nyang sahèh geupeugah jumeulah ureuëng di Acèh nyang meuninggai lam musibah nyan na leubéh nibak 170.000 droe. Ngon na 500.000 droe ureuëng nyang hancô rumoh ngon hareuta. Musibah ië beuna nyan meu ulang lom bak 26 uroë buleuën 5 thôn 2005 watèe geumpa lam la'ôt keuduwa nyang teugajih 9,1 bak skala Richter di la'ôt antara Simeuluë di Acèh ngon Nias di Sumatera Barôh. Geumpa keuduwa nyoë jeuët keu meuninggai na 905 droe ureuëng di da'irah nyan.

Meuseubab ngon musibah nyan that ramèe trôh beunantu u Acèh ngon Indônèsia dari mandum neugara ban sigom dônya. Ngon geupeugot mandum nyang ka reuloh, geubantu hudép masyarakat nyang jeuët keu kureubeuën ngon macam-macam nyang la'én. Ngon na musibah nyan cit ka reuda prang di Acèh antara Geurakan Acèh Meurdèka ngon Indônèsia, banduwa pihak nyang meupaké yôh nyan geumeusipakat keu peugot damèe di Acèh guna puga keulayi Acèh lheuëh musibah raya nyan.

Badan peumeurèntah nyang mat peunutôh keurija puga Acèh ngon Nias yôh nyan nakeuh geupeunan BRR NAD-NIAS. Ngon na meumacam badan ngon organisasi internasional la'én nyang meukeurija saban cit. Organisasi internasional nyang meujasa puga keulayi Acèh yôh nyang nakeuh lagèe: USAID, Islamic Relief, Muslim Aid, World Vision, Care, UN-Habitat ngon la'én-la'én. Mandum neugara na cit meubantu peugot Acèh lheuëh musibah. Na nyang langsông geutamong meunan lheuëh musibah, na cit nyang teuka dudoë ngon geuba meumacam jeunèh beunantu keu ra'yat Acèh. Ateuëh keurija nyan lé peumeurèntah ngon mandum ra'yat Acèh neuhareutoë sabah ngon teurimong geunaséh keu mandum pihak nyan, nyang geubôh tanda rot saboh peuneugot taman di tanoh lapang Blang Padang di Banda Acèh.^[4]

Ceunatat gaki

^ Tsunami Summary|www.tsunami.org^{[hubông luwa maté]}
^ Tsunami Summary|www.tsunami.org^{[hubông luwa maté]}
^ For details of the impact of the tsunami in Aceh, see Jayasuriya, Sisira and Peter McCawley in collaboration with Bhanupong Nidhiprabha, Budy P. Resosudarmo and Dushni Weerakoon, The Asian Tsunami: Aid and Reconstruction after a Disaster, Cheltenham UK and Northampton MA USA: Edward Elgar and Asian Development Bank Institute, 2010.
^ Indonesia – Tsunami & Earthquake Reconstruction|date=June 2011

Wikimedia Commons na mèdia nyang mupawôt ngön: Tsunami

[1] Tsunami Summary|www.tsunami.org^{[hubông luwa maté]}

[2] Tsunami Summary|www.tsunami.org^{[hubông luwa maté]}

[3] For details of the impact of the tsunami in Aceh, see Jayasuriya, Sisira and Peter McCawley in collaboration with Bhanupong Nidhiprabha, Budy P. Resosudarmo and Dushni Weerakoon, The Asian Tsunami: Aid and Reconstruction after a Disaster, Cheltenham UK and Northampton MA USA: Edward Elgar and Asian Development Bank Institute, 2010.

[4] Indonesia – Tsunami & Earthquake Reconstruction|date=June 2011

[1]

[2]

[3]

[4]