Eu ne keu Hindia Blanda

[[Beureukaih:NetherlandsEmpire.png|jmpl|350px|Peuta wilayah Keurajeuën Kolonial Beulanda ngon nanggroë nyang dijajah lé jih di dônya]]
[[Beureukaih:Evolution of the Dutch East Indies.png|jmpl|350px|Peuta wilayah Keurajeuën Kolonial Hindia Beulanda ngon garéh watèe pajan jimat kuwasa lé Bulanda]]

''''Hindia Beulanda''' (bahsa Beulanda: Nederlands(ch)-Indië) nakeuh saboh wilayah koloni Beulanda nyang geuakô bak hukôm de jure ngon de fakto. Ulèe Neugara Hindia Beulanda nekeuh Ratu/Raja Beulanda nyang geupeuwaki bak sidroe Gubernur Jeundran nyang jiduëk di [[Batavia]]. Wilayah Hindia Beulanda lam teunuléh sarakata Undang-undang [[Keurajeuën Beulanda]] thôn 1814 seubagoe saboh wilayah nyang jimat dèelat lé Keurajeuën Beulanda.

Bak masa lheuëh nibak [[Prang Dônya II]] Hindia Beulanda ka jeuët keu saboh neugara meudèelat nyang geupeunan [[Indônèsia]]. Dilèe phôn-phôn that na wilayah Hindia Beulanda nyan nakeuh nibak da'irah nyang ji jajah le maseukapè niaga Hindia Timu nyang maseukapè nyan na dimeuyub peumeurèntah Keurajeuën Beulanda.

Nibak abad keu-19, wilayah nyang ka rhet lam jaroë beulanda nyan ka jipeuluwah lom, sampoe jeuët keu wilayah jajahan atra Beulanda nyang paléng rayeuëk di muka bumoë. Wilayah jajahan Hindia Beulanda nakeuh saboh wilayah nyang paléng meuyum nyang ék jikuwasa lé bansa [[Iërupa|Eropa]] nyang na di meuyub kuwasa Keurajeuën Beulanda<ref>[http://books.google.co.id/books?id=LnevC1FYdnEC&pg=PA201&dq=Empires+and+Colonies,+Indonesia+and+Dutch&hl=id&sa=X&ei=-GElT4rTMcbprAe-gKGZCA&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=Empires%20and%20Colonies%2C%20Indonesia%20and%20Dutch&f=false Jonathan Hart, Empires and Colonies, page 200]</ref>, dari Hindia Beulanda teuka dum wasé alam u Eropa deungon yum nyang hana meuhai di banuwa nyan, dari wasé alam nyan Beulanda sampoë 'an uroë nyoe kajeuët keu saboh neugara bansa nyang ubeut nyang nacit jibôh yum lam kawan neugara-neugara ma'mu di dônya<ref>Anne Booth, et al., ''Indonesian Economic History in the Dutch Colonial Era'' (1990) ch 8</ref>. Meunan pih rayeuek jasa bansa-bansa Hindia Beulanda keu Beulanda, lé awak Beulanda nyan hana meu jipeugot keunira sapeuë pih keu bansa jajahan jih. Hukôm nyang jipeulaku lé Beulanda lam wilayah jajahan jih nakeuh saboh hukôm rasial nyang ceukang<ref>R.B. Cribb and A. Kahin, ''Historical dictionary of Indonesia'' (Scarecrow Press, 2004) p 118</ref>. Hukôm rasial nyang jipeujak lé Beulanda nakeuh lagèe jipeugah keu ureuëng Beulanda ngon bansa Eropa la'én nyang na di Hindia Beulanda nakeuh ra'yat manusia numbôi 1 lam wilayah nyan, salang ureuëng [[China]], [[Arab]], [[Jeupang]] seureuta bansa-bansa la'én nakeuh manusia numbôi 2, teuma keu bansa-bansa aseuli nyang ka ta'lôk dimeuyub jajahan jih nakeuh bansa paléng hana hareuga nibak ureuëng-ureuëng kolonial jikheun manusia numbôi 3. Ngon hukôm kolonial banmandum peukara pidana, meuniaga ngon hukom-hukom la'én tundôk ban nyang jikheun lé peumeurèntah Hindia Beulanda.

== Asai nan ==
Narit Hindia teuka nibak [[Bahsa Latin]]: '''Indus'''. Nan aseuli Hindia Beulanda lam [[bahsa Beulanda]]: '''Nederlandsch Indië''', geuteujeumah lam [[bahsa Inggréh]] seubagoë Hindia Beulanda. Narit nan meunan keu peubida antara wilayah [[Asia]] la'én nyang jijajah lé [[Inggréh]]. Nan Hindia Beulanda kana lam ceunatat dokumen Nederlandsch Indië Company thôn 1620 M. diterjemahkan oleh bahsa Inggris sebagai Hindia Belanda, untuk tetap berbeda dari Belanda Hindia Barat. Nama Hindia Belanda tercatat dalam dokumen ''Belanda East India Company'' dari 1620-an.<ref>{{cite book|volume=VOC|title={{lang|nl|Dagh-register gehouden int Casteel Batavia vant passerende daer ter plaetse als over geheel Nederlandts-India anno 1624–1629.}}{{lang|en|The official register at Catle Bavaria, of the census of the Dutch East Indies}}|year=1624}}</ref>
Lé ahli tarèh geutuléhlam bahsa Inggréh istilah "Indië", "Hindia Beulanda" meujan-jan ngon "Kolonial Indônèsia".<ref>Frances Gouda, ''Dutch Culture Overseas: Colonial Practice in the Netherlands Indies, 1900-1942'' (1996) p. viii</ref>

== Tarèh ==
=== Kuwasa maseukapè ===
[[Beureukaih:Flag of the Dutch East India Company.svg|jmpl|200px| 'Alam VOC (masekapè dagang nyang phôn peudong koloni Hindia Beulanda]]
[[Beureukaih:Overwinningh van de Stadt Cotchin op de Kust van Mallabaer - Victory over Kochi on the coast of Malabar.jpg|jmpl|200px| Kawan kapai dagang VOC thôn 1663]]
Meuretôh thôn seugolom teuka bansa Eropa, pulo-pulo di [[Nusantara]] nakeuh nibak padum-padum boh keurajeuën nyang meudèlat nyang hudép ngon meuniaga di pasi seureuta meuneugoë di dalam pulo-pulo nyan.<ref>Taylor (2003)</ref> Ureuëng Eropa nyang phôn teuka keunan nakuh bansa [[Portugéh]] bak akhé abad keu-15 lheuëh nibak nyan teuka keunan bansa Beulanda nyang jijak mita reumpah-reumpah keuneuk jipuwoe u Eropa.<ref name="Ricklefs 1991, p. 27">Ricklefs (1991), p. 27</ref> Bansa Beulanda nyang phôn leupah dijak keunan bak thôn 1595, lheuë jiteumeung angkôt reumpah-reumpah ngon jipubloë di Eropa na laba phôn awak nyan 400%. Ban jikalon meunan lé bansa Beulanda la'én di nanggroë jih laju ngon sigra jipeuguna peukara nyan jeuet keu jipeugot saboh maseukapè dagang nyang jirasi nan '''VOC'''.<ref name="Ricklefs 1991, p. 27"/>
VOC atawa nan panyang jih ''[[Vereenigde Oostindische Compagnie]]'' kayém geukheun lé bansa-bansa Nusantara ngon nan ''Kompeni'' nakeuh jimat saboh peunutôh hak nibak Keurajeuën Beulanda keu jeuet jipeugot kuta, jimeuprang ngon jiikat janji ngon neugara la'én ban sigom [[Asia]]<ref name="Ricklefs 1991, p. 27"/>.

Pangkai phôn VOC nakeuh jipuga banda [[Batavia]] (jinoë [[Jakarta]]), jipuga banda nyan jeuet keu pusat meuniaga awaknyan.<ref name="Vickers 2005, p. 10">Vickers (2005), p. 10</ref> Niaga nyang jimeukeusud lé awaknyan nakeuh [[Monopoli]] dagang reumpah-reumpah lagèe [[pala]], [[Bungong Pala|bungong pala]], [[lawang]], [[Kayèe Manèh|kayèe manèh]]. Lé VOC nyan jipeuturi keunoe tanaman nyang la'én, teunaman nyang hantom na lom disinoe lagèe [[kupi]], [[Tèh|teh]], [[Kakao|coklat]], [[Bakông|bakong]], [[rambông]], [[Teubè|saka]] ngon [[candu]], mandum teunaman nyan that jipeureulèe lé bansa Eropa ngon hanjeuet jipula di sidéh. Mandum keurija nyan jijaga ngon get that lé VOC ngon cara jiprang keuh wilayah-wilayah la'én di seulingka nyan.<ref name="Vickers 2005, p. 10"/> Ngon le that karu lam wilayah seureuta brat that jicuë hareuta maseukapè lé ureuëng keurija (korupsi), maseukapè sabé lam rugoë sampoë dudoë nyan dudoe bangkrôt bak thôn 1799. Ngon seubab nyan mandum wilayah nyang ji peugah atra VOC nyan jialéh teuma keu Beulanda, mandum atra nyang jipeugah nyan nakeuh wilayah-wilayah nyang ka jikuwasa di ban sigom [[Pulo Jawa]], [[Maluku]]. Jipeugah lom atra awak nyan nakeuh banda la'ôt di [[Makassar]], [[Manado]] ngon [[Kupang]] mandum teuninggai maseukapè nyan bak thôn 1800 mandum jeuet keu atra Republik Beulanda nyang jirasi nan Hindia Beulanda.<ref>Ricklefs (1991), p. 110; Vickers (2005), p. 10</ref>

=== Ta'lôk keu Beulanda ===

Dari teuka kapai niaga Beulanda phôn bak akhé abad keu 16, sampoe watèe geupeunyata meurdèka thôn 1945, kuwasa Beulanda ateuëh pulo-pulo Nusantara nakeuh hana that teuga. Meuhat cit bansa Jawa sagai nyang asé jijajah meureutôh thôn lé Beulanda,<ref name="LP_23-25"/> salang bansa-bansa nyang la'én sampoë akhé abad keu 19 sabé lam meudèelat ngon meurdèka lagèë [[Acèh]], [[Bali]], [[Lombok]] ngon [[Kalimantan]]<ref name="LP_23-25">Witton (2003), pp. 23-25</ref>. Wilayah nyang teutap lam meudèelat nyan nakeuh leubèh luwah lam kawan pulo-pulo Nusantara, keubit hana piyôh prang antara bansa-bansa meurdèka nyan lawan Beulanda nyang jibantu lé aneuk bansa jajahan jih di Nusantara. Barô keuneuk meuhasé jipeudong Koloni Hindia Beulanda ban lagèe luwah wilayah Indônèsia modern jinoe nakeuh lheuëh jipeuancô lé awak nyan [[Keurajeuën Acèh Darussalam]] akhé that bak thôn 1914, meunan pih di neugara Acèh nyan sampoë 'an uroë jitamong aseuka [[Jeupang]] u Nusantara sabé na ureuëng nyang lawan Beulanda.<ref>{{Cite book|last=Schwarz |first=A. |year=1994 |title=A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s|pages= 3–4 |publisher=Westview Press |isbn=1-86373-635-2}}</ref><ref name="LP_23-25"/>

[[Beureukaih:Heldhaftig gedrag van luitenant Bisschoff.jpg|jmpl|kiri|200px| Saboh gamba prang Padri, Minangkabau thôn 1831.]]
[[Beureukaih:Het zevende bataljon tot de aanval oprukkend.jpg|jmpl|kiri|200px| Batalion keu-7 teuntra Hindia Beulanda lam Prang Bali thôn 1846.]]

Bak thôn 1806 Beulanda jireubôt lé [[Peurancih]], Raja Peurancih watèe nyan [[Napolèon Bonaparté]] jitunyok keuh adoë jih [[Louis Bonaparté]] keu raja di Hindia Beulanda, ngon seubab nyan [[Herman Willem Daendels]] jiangkèe keuh Gubernur Jeundran Hindia Beulanda.<ref>{{Cite book | last = Kumar | first = Ann | title = Java | publisher = Periplus Editions| year = 1997 | location = Hong Kong | page = 44 | isbn = 962-593-244-5}}</ref> Thôn 1811 aseuka Inggréh meuhasé jireubôt pulo Jawa ngon padum-padum boh banda la'ôt Hindia Beulanda, lé Inggréh laju jipeuduëk [[Thomas Stamford Raffles]] jeuët keu Letnan Gubernur. Kuwasa Beulanda di wilayah nyan baro hasé jipeupuléh keulayi bak thôn 1816.<ref>Ricklefs (1991), pp. 111–114</ref> Dimeuyub meujanji Anglo-Beulanda bak thôn 1824, lé Inggréh jipulang wilayah jajahan keu Beulanda ngon jaminan neugara [[Bengkulu]] teutap jeuet keu neuduëk bansa Inggréh seureuta meutuka kuwasa di [[Semenanjung Melayu]] ngon [[India]].

Dari phôn teudong VOC bak abad keu-17, lé Beulanda ka jipeuluwah wilayah jajahan jih keu guna jeuet keu teumpat meuniaga. Graaf van den Bosch Gubernur militer (1830-1835) jipeugah mandum keu-untôngan nakeuh jeuet keu bhaih peunténg ngon raseumi jeuet keu peunutôh nyang meuhat bak jikuwasa Jawa, [[Pulo Ruja]] ngon [[Bangka]] mantong.<ref name="Rickelfs131"/> Bahpih meunan bak kira-kira thôn 1840, Beulanda jipeuluwah lom wilayah jajahan jih ngon jimeuprang bak padum-padum böh wilayah la'én. Prang-prang rayeuek nyan jeuet keu meutamah luwah wilayah jih di luwa pulo Jawa.<ref>Vickers (2005), p. 10; Ricklefs (1991), p. 131</ref> Meukeusud Belanda hat nyan nakeuh hana le'én bak jimita laba dagang, jilindông wilayah nyang ka jijajah, ngon jipeumulia droë jih bansa Beulanda seubagoë bansa ubeut nyang ék ji mat kuwasa ban sigom wilayah nyang luwah di [[Asia Teunggara]], ngon teutap Beulanda lam wilayah nyang luwah nyan jeuet keu han dijeuët teuka keunan bansa Iërupa nyang la'én. Ngon hasé bumoë dari nanggroë jajahan jih jeuet jipeu-udép Keurajeuën jih di banuwa Iërupa.<ref name="Rickelfs131">Ricklefs (1991), p. 131</ref>

Beulanda jipeuta'lôk [[Minangkabau]] di Sumatera lam [[Prang Padri]] (1821-1838),<ref>Ricklefs (1991), p. 142</ref> rab meusigo ngon nyan jimeuprang lom awaknyan lam [[Prang Jawa]] (1825-1830) meunang bak prang Jawa nyan meuhasé keumeutamah kong lom awak Beulanda nyan di Hindia Beulanda.<ref name="Friend p21"/>. [[Prang Banjar]] (1859-1863) di Kalimantan teunggara meuakibat talô Sultan.<ref>Ricklefs (1991), pp. 138-139</ref>, seugolom nyan na prang Bali I thôn 1846 ngon 1848, thôn 1849 lam prang keuneulheuëh di Bali barô keuh meuhasé awak Beulanda jikuwasa Bali. Prang paléng trép lam seujarah Hindia Beulanda nakeuh [[Prang Acèh]] phôn bak thôn 1873 sampoë seuleusoë prang nyan bak thôn 1914.<ref name="Friend p21">Friend (2003), p. 21</ref> meunan pih neuduëk Hindia Beulanda di Acèh hana reuda nibak geupeukaru lé [[Ureueng Acèh|bansa Acèh]] sampoë 'an uroë teuka Jeupang u Acèh.<ref name="LP_23-25"/> Da'irah nyang paléng dudoë cit lam kuwasa Hindia Beulanda nakeuh [[Lombok]], da'irah nyan barô asé jikuwasa lé Beulanda bak thôn 1894.<ref>Vickers (2005), p. 13</ref> Na prang Batak nyang meubarô teudôh bak thôn 1895.<ref name="Friend p21"/>

Sampoë akhé abad keu-19 hana pré neugara koloni Hindia Beulanda nibak karu ngon prang, meuhat kuwasa Beulanda ateueh mandum da'irah ngon keurajeuën-keurajeuën ubeut di pulo-pulo Nusantara mantong cit jipeupanyang. Mandum keurajeuën atawa da'irah la'én di luwa Jawa ngon Madura keubit barô glah jimat lé Beulanda bak thôn 1920. Nyan keuh thôn Beulanda meuhasé jipeutamong Seumeunanjung Ulèe Cicém (Papua Barat) dimeuyub peumeurèntah Hindia Beulanda di Batavia.

=== Prang dônya keu-II akhé Hindia Beulanda ===
[[Beureukaih:COLLECTIE TROPENMUSEUM De nieuwe Gouverneur-Generaal Tjarda van Starkenborgh Stachouwer verlaat samen met de zojuist afgetreden G.G. B.C. de Jonge het gebouw van de Volksraad waar de bestuursoverdracht plaatsvond TMnr 10018818.jpg|jmpl|ka|200px| Tjarda van Starkenborgh Stachouwer ngon SM de Jonge, duwa droe Gubernur Jeundran keuneulheuëh Hindia Beulanda seugolom jitamong Jeupang.]]
Bak 10 uroë buleuën 1 thôn 1942, lam [[Prang dônya II]] Pasifik, aseuka Jeupang meuhasé jitamong u Hindia Beulanda. Beulanda nyang jibantu lé teuntra sikutu han ék jipeutheun wilayah jajahan jih di Hindia Beulanda, 3 buleuën lheuëh uroë jitamong teuntra Jeupang Beulanda di Jawa jimeunyeurah bak 8 uroë buleuën 3 thôn 1942.<ref>Ricklefs (1991), p. 195</ref><ref>L., Klemen, 1999–2000, ''The Netherlands East Indies 1941–42'', "[https://web.archive.org/web/20110726053035/http://www.dutcheastindies.webs.com/index.html Forgotten Campaign: The Dutch East Indies Campaign 1941–1942]".</ref>.
Jeupang watèe nyan jeipeugah droe jih seubagoë '''Cahaya Asia''' ngon meunan jeuet keu bansa Asia di Hindia Beulanda that neuharap Jeupang nyan keu nyang usé peunjajah Eropa dari Asia Teunggara. Mandum ureuëng watèe jitamong Jeupang nyan geusambôt aseuka Jeupang lagèe syèdara nyang teuka dijak bantu bansa Asia la'én.<ref>Shigeru Satō: War, nationalism, and peasants: Java under the Japanese occupation, 1942–1945 (1997), p. 43</ref> Meuhat dudoë barô leumah kri, nakeuh Jeupang nyan hana kureuë bratcit buët keujam jih nibak bansa-bansa Nusantara nyang barô glah nibak peunjajah Eropa. Peukara teuka Jeupang nyan keuh nyang jeuet keu seubab rayeuek bak runtôn neugara kolonial Hindia Beulanda. Lé Jeupang banmandum struktur peumeurintah kolonial Hindia Beulanda jigantoë ngon struktur barô. Neuduëk paléng peunténg lam nanggroë teutap jimat lé Jeupang, mandum ureuëng Beulanda nyang mantong na di Hindia Beulanda jidrop ngon ji peutamong lam peunjara awak nyan.<ref name="VICKERSp85">Vickers (2005), page 85</ref>
Lam lhèe thôn leubèh lam jaroë Jeupang na peuët juta droë ureuëng di Hindia Beulanda nyang meuninggai <ref>Cited in: Dower, John W. ''War Without Mercy: Race and Power in the Pacific War'' (1986; Pantheon; ISBN 0-394-75172-8)</ref> Bak thôn 1945 Jeupang jimeunyeurah ngon hana syarat bak teuntra sikutu. Meunan geukalon Jeupang ka talô lam prang raya nyan, lé peumimpin peujuangan politik Hindia Beulanda laju geupeunyata meurdèka Neugara Indônèsia. Meuhat dudoë jigisa lom Beulanda u euncit nanggroë jajahan jih keuneuk jijak cok pulang lom wilayah nyan. Peuët thôn leubèh kureuëng lam prang geurila, bak buleuën 12 thôn 1949 meubarô keuh Indônèsia geu akô jeuet keu saboh neugara meurdèka. Wilayah nyang jiakô lé Beulanda bak thôn nyan hana rôh Irian Barat, wilayah paléng barat Indônèsia nyan meubarô sah lam jaroë Indônèsia bak buleuën 5 thôn 1963.

== Ne ==
{{Reflist|3}}

== Peunawôt luwa ==
{{Commons|Dutch East Indies}}
* {{en icon}} [http://www.theeuropeanlibrary.org/portal/?lang=en&coll=collections:a0077&q= ("dutch+indies") 11 Dutch Indies objects in 'The European Library Harvest']
* {{en icon}} [http://www.youtube.com/watch?v=p7Z6rZhPcCY film dokumenter Hindia-Belanda]
* {{en icon}} [http://www.youtube.com/watch?v=1WFPITMkIiQ The Aceh War 1873-1914]
* {{en icon}} [http://www.youtube.com/watch?v=fXcBjZO4kqo J.B. van Heutsz - "The Pacifier of Aceh" 1851-1924]
* {{en icon}} [http://www.youtube.com/watch?v=FScJKiU1jk4 The Battle of Java 1942]
* {{en icon}} [http://www.youtube.com/watch?v=tlKTVVjA4-0 Dutch East Indies - Colonial Reserve 1890-1951]
* {{en icon}} [http://www.youtube.com/watch?v=9rXm9NjXA7g Indonesian war of Independence 1945-1949]
* {{en icon}} [http://www.youtube.com/watch?v=1RdmqbvblXw Demobilisation of the Moluccan soldiers to the Netherlands 1951]
* {{en icon}} [http://www.youtube.com/watch?v=xtFO0n8pfCc The Dutch New Guinea Dispute 1949-1962]
{{Commonscat|Dutch East Indies}}

[[Kawan:Tarèh Indônèsia]]